door

Kyra Laarveld-Wolbers

Lezen begint ver voor groep 3: Vroegtijdige interventies in groep 1 en 2

Roos uit groep 2 vindt het lastig om in een kring van auditieve synthese (klanken samenvoegen tot een woord) tot een correct woord te komen. Ze raadt vaak, maakt fouten en haakt uiteindelijk af. Veel leerkrachten zullen deze situatie herkennen bij enkele van hun leerlingen, ondanks een ijzersterk basisaanbod in groep 1 en 2.

Voor de zomer mocht ik al een blog schrijven over beginnende geletterdheid: ‘Leren lezen begint ver voor groep 3’. In dit blog is vooral beschreven hoe je als leerkracht van de onderbouw een sterk basisaanbod (aanpak 1 uit figuur 1) neer kunt zetten. Ook is de opbouw van de niveaus besproken in dit blog. Heel belangrijk bij het continuüm van tijd en intensiteit is dat de aanpakken zich opstapelen.

Sommige leerlingen zullen niet voldoende profiteren van het ijzersterke basisaanbod uit aanpak 1. Zij hebben meer nodig om met een goed gevulde rugzak te starten met het aanvankelijk leesproces in groep 3. In het blog van deze maand wil ik daarom tips geven om aanpak 2 en aanpak 3 effectief vorm te geven.

Risicoleerlingen

Voordat we invulling kunnen geven aan de aanpakken moeten we eerst helder hebben wanneer leerlingen in aanmerking komen voor een intensievere aanpak. Leerlingen waarbij leesproblemen en/of dyslexie voorkomen in de familie of die opgroeien in een taalarme omgeving, lopen meer risico op latere leesproblemen [1,2]. Bij deze leerlingen is het altijd belangrijk om alert te zijn op eventuele achterstanden en vroegtijdig extra hulp en oefentijd aan te bieden. We weten immers dat niet afwachten, maar vroegtijdig hulp bieden leesproblemen aanzienlijk verminderen of zelfs voorkomen kunnen worden [3]!

Daarnaast zijn er leerlingen die in groep 1 en 2, ondanks het rijke basisaanbod van aanpak 1, terugkerende problemen hebben met het fonologisch en fonemisch bewustzijn en letterkennis. Dit zijn potentiële risicolezers [4]. Denk hierbij aan leerlingen zoals Roos, uit de inleiding. Ook deze leerlingen hebben baat bij vroegtijdige interventies in plaats van afwachten [3].

Problemen met fonologisch bewustzijn
Als het probleem ligt in het fonologische bewustzijn dan zie je in de praktijk vaak dat deze leerlingen al in groep 1 en wellicht zelfs nog in groep 2 moeite hebben met (enkele en/of meerdere van) de volgende zaken:

• een reeks van 3-5 woorden nazeggen,
• versjes/liedjes onthouden,
• rijmen,
• woorden onderscheiden in een zin,
• klankgroepen in woorden onderscheiden,
• namen onthouden van andere leerlingen uit de groep,
• onthouden van bijv. kleuren.

Problemen met fonemisch bewustzijn

Als leerlingen nog moeite hebben met het fonemisch bewustzijn in groep 2 dan zie je in de praktijk vaak dat ze moeite hebben met (enkele en/of meerdere van) de volgende zaken:

• losmaken van de beginklank van de rest van het woord (welke klank hoor je vooraan bij roos?),
• isoleren van klanken op andere posities in een woord (welke klank hoor je in het midden bij roos? Welke klank hoor je achteraan?),
• het analyseren van klankzuivere mkm-woorden (hakken, het opdelen van woorden met 3 letters, medeklinker-klinker-medeklinker, in klanken: roos = r-oo-s),
• het synthetiseren van klankzuivere mkm-woorden (plakken, het samenvoegen van drie klanken-medeklinker-klinker, medeklinker, tot een klankzuiver woord: r-oo-s = roos),
• herkennen van meerdere letters.

Vroegtijdige interventies gericht op aanpak 2

Signaleer je een of meerdere van deze problemen bij een leerling dan is het belangrijk om vroegtijdig in te grijpen en vooral niet langer af te wachten [5]! Het advies is om in het voorjaar in groep 1 te starten met interventies gericht op het fonologische bewustzijn [6]. Zoals ook te lezen was in het vorige blog is het belangrijk om te werken aan een groot drijfvermogen. Zorg ervoor dat deze leerlingen veel met taal in aanraking komen, bovenop het ijzersterke basisaanbod. Dan praten we over aanpak 2 in het continuüm van tijd en intensiteit. In de voorschool en in groep 1 is het belangrijk om de brede ontwikkeling van het fonologisch bewustzijn te blijven stimuleren. Denk voor peuters en groep 1 leerlingen dan bijvoorbeeld aan de volgende activiteiten:

• Zorg voor een extra rijk taalaanbod in de breedste zin van het woord. Lees extra voor en gebruik hiervoor boeken met rijke taal. Verarm je eigen taalgebruik niet!
• Herhaal je fonologisch bewustzijn lessen in de kleine kring. Geef pre-teaching en eventueel ook re-teaching aan deze leerlingen.
• Speel veel woordspelletjes met rijmpjes, versjes en liedjes met deze leerlingen.
• Laat deze leerlingen onder begeleiding oefenen met ontwikkelingsmateriaal gericht op de brede taalontwikkeling zoals rijmen, klankgroepen en mondelinge taalvaardigheid (onder andere: Wat rijmt niet?, Klank- en Rijmoefeningen, Luister goed, Rijm duo en Rijm trio, Klap het woord, Samen praten, praatplaten, Moet je luisteren, etc.).
• Ook op de computer kunnen er programma’s zijn die ondersteunend zijn voor het ontwikkelen van het fonologisch bewustzijn. Denk bijvoorbeeld aan ‘Letters in beweging’ van Bereslim. Met name de eerste spelletjes zijn geschikt om te werken aan het fonologisch bewustzijn: het herkennen van je eigen naam tussen cijfers, scribbels en willekeurige letters [7]

Als leerlingen in groep 2 uitvallen op het gebied van fonemisch bewustzijn is het advies om vanaf de herfst te starten met interventies gericht op aanpak 2 van het continuüm van tijd en intensiteit [8]. Richt je vanaf dan voornamelijk op de fundamentele vaardigheden om te leren lezen, de auditieve synthese en analyse en de letterkennis [9]. Denk hierbij voor leerlingen in groep 2 bijvoorbeeld aan de volgende activiteiten:

• Herhaal je fonemisch bewustzijn lessen in de kleine kring. Leg het accent vooral op de auditieve analyse (hakken, het verdelen van een woord in klanken), de auditieve synthese (plakken, het samenvoegen van klanken tot een woord) en letterkennis. Gebruik hiervoor klankzuivere mkm-woorden (woorden die bestaan uit een medeklinker-klinker-medeklinker, zoals roos, vis, boot, maan, etc.). Doe dit regelmatig, het liefst dagelijks 5-10 minuten op een vast moment van de dag. Je kunt hiervoor bijvoorbeeld het lesschema van ‘Zo Leer Je Kinderen Lezen en Spellen’ gebruiken [10].
• Zet ontwikkelingsmateriaal in dat gericht is op klanken (zoals Klankoefeningen, Vijf op een rij, letterrondo, Leg de letter, Waar hoor je de klank niet, Timmer het woord, Zoek het woord, etc.). Zorg ervoor dat je bij het ontwikkelingsmateriaal zelf als leerkracht de juiste begeleiding geeft, zodat leerlingen effectief aan de slag kunnen.
• Ook hier kun je gebruik maken van de computer. Denk bijvoorbeeld aan de overige spelletjes die worden aangeboden binnen ‘Letters in beweging’ van Bereslim [7]

Vroegtijdige interventies gericht op aanpak 3

Als blijkt uit je observaties (met of zonder signaleringstoetsen) dat er onvoldoende vooruitgang is in het midden van groep 2 dan is het belangrijk om, naast het ijzersterke basisaanbod én de interventies van aanpak 2 ook nog interventies te gaan inzetten op het niveau van aanpak 3. Deze interventies bespreek je met je kwaliteitscoördinator/ib’er en leg je vast in een plan. Het is belangrijk om vorderingen te blijven monitoren. De ondersteuning vindt vaak plaats buiten de groep, bovenop aanpak 1 en 2 dat wel in de groep blijft plaatsvinden.

Let erop dat aanpak 3 maar geldt voor maximaal 5% van de leerlingen uit je groep! (figuur 1). Signaleer je meer leerlingen met weinig vooruitgang en ernstige problemen dan is het belangrijk om eerst aanpak 1 (basisaanbod) en aanpak 2 te versterken. Bewezen effectieve interventies voor leerlingen die gebaat zijn bij aanpak 3 zijn samengevat in het document van Dyslexie Centraal [11]. Voor groep 2 zijn dat maar twee programma’s: BOUW! [12] en KlankKr8 [13].

Tot slot

Het blijft ontzettend belangrijk om een ijzersterk basisaanbod (aanpak 1) neer te zetten zodat zo weinig mogelijk leerlingen uitvallen. Door goede observaties en vroegtijdig signaleren én reageren (het inzetten van preventieve hulp op aanpak 2) kan er voorkomen worden dat leerlingen echt uitvallen en intensieve hulp nodig hebben op het niveau van aanpak 3.

Laten we samen ervoor zorgen dat álle leerlingen met een goed gevulde rugzak kunnen starten aan het aanvankelijk leesproces in groep 3!

Referenties: