Blog
Leren lezen begint ver voor groep 3!
‘Dit is mijn letter!’ roept een kleuter in de kring.
‘Ja dat klopt,’ bevestigt juf Aïda. ‘Vandaag leren we de letter ‘t’ herkennen tussen andere letters en inderdaad, jouw naam begint met de ‘t’.’
Ze vervolgt haar uitleg: ‘Overleg eens even met je maatje: welke letters ken je ondertussen allemaal al? Noem er om de beurt eentje op.’ Terwijl de kleuters overleggen, toont juf Aïda op het bord een slide met alle letters die dit schooljaar al aan bod zijn gekomen. Na een minuut stoppen ze. In koor herhalen de leerlingen nog een aantal letters, waarbij juf Aïda ook hardop meedoet.
Vervolgens legt juf Aïda expliciet uit hoe je de letter ‘t’ kunt herkennen en gaan ze het samen inoefenen. Leerlingen volgen de letter met hun vinger en vertellen in koor hoe de letter ‘t’ eruitziet. Juf Aïda doet ook mee en biedt visuele én auditieve ondersteuning.
In tweetallen oefenen de leerlingen verder. Tussen allerlei letters gaan ze op zoek naar de letter ‘t’. Tot slot speelt juf Aïda een spel: is het de letter t? Duim omhoog of omlaag!
Dit soort rijke, doelgerichte lessen waarin kinderen actief betrokken zijn bij het leren van letters zijn hard nodig. Want goed onderwijs in de vroege jaren maakt een wereld van verschil. Dat bleek ook uit de recente uitzending van Zembla: ‘Diagnose dyslexie’. Hoewel ik vanuit mijn werk weet dat er veel leerlingen gediagnostiseerd worden met dyslexie, schrok ik toch van deze uitzending. In de uitzending wordt getwijfeld aan de kwaliteit van het onderwijs waardoor veel leerlingen uitvallen.
Laten we er samen voor zorgen dat minder leerlingen leesproblemen krijgen door in de onderbouw een stevig (preventief) basisaanbod neer te zetten. In deze blog geef ik jullie vijf tips om dit basisaanbod vorm te geven.
- Oefen met fonemisch bewustzijn
Het fonemisch bewustzijn – het kunnen horen, onderscheiden en manipuleren van klanken – is een van de belangrijkste voorspellers voor later leessucces [1-4].
Oefen vooral de auditieve analyse (hakken, het opdelen van woorden in klanken) en de auditieve synthese (plakken, het samenvoegen van klanken tot een woord). Uit onderzoek weten we dat dit de essentiële vaardigheden zijn om te leren lezen [5,6].
Je kunt minder tijd besteden aan andere aspecten van het fonologisch bewustzijn zoals rijmen, lettergrepen klappen en het spelen met klanken in woorden (auditieve manipulatie) [7].
- Bied letters aan
Wees niet bang om vroegtijdig én veelvuldig letters aan te bieden aan jonge kinderen. Want niet alleen het fonemisch bewustzijn is een voorspeller voor leessucces, het aantal letters dat een kind kent is ook zo’n voorspeller [8-10].
We weten dat jonge kleuters uit zichzelf weinig aandacht hebben voor letters [11]. Daarom is het extra belangrijk om hier expliciet aandacht aan te besteden in de klas. Het leren van letters gaat dus niet vanzelf. Recent onderzoek laat zelfs zien dat het aanbieden van álle letters in een hoog tempo (één of meerdere klank-tekenkoppelingen per dag) het meest effectief is. Daarna is verstandig om de aangeboden letters in een rustiger tempo te herhalen [12].
- Stimuleer de mondelinge taalvaardigheid
Net zoals fonologisch bewustzijn en letterkennis heeft mondelinge taal invloed op de leesstart van leerlingen. Ik noem het vaak het drijfvermogen of de fundering. Hoe meer kennis leerlingen hebben van taal, hoe makkelijker het decoderen van woorden gaat.
Uit onderzoek blijkt zelfs dat peuters en kleuters die problemen hebben met mondelinge taalvaardigheid vijf keer zoveel risico lopen op leesproblemen [15]. Door te zorgen voor een rijk taalaanbod, veel taalkansen te creëren voor álle kinderen en kinderen te voorzien van taalfeedback werk je preventief aan het voorkomen van latere taal- en leesproblemen [16]. Ook in de voorschool kan hier natuurlijk al heel goed mee begonnen worden!
- Geef expliciete instructie
Het ontwikkelen van bovenstaande vaardigheden gaat niet vanzelf. Leerlingen hebben hier een rolmodel voor nodig dat expliciete instructie geeft en goede ondersteuning biedt [13]. Je kan een voorbeeld nemen aan de opbouw van juf Aïda uit de inleiding:
- Activeer relevante voorkennis
- Benoem het doel
- Doe het voor (modelen)
- Oefen de vaardigheid samen in (in koor)
- Laat leerlingen in tweetallen oefenen
- Sluit je kring af met een herhaling
Deze aanpak noemen we ook wel het EDI-lesmodel [14].
- Bied vroegtijdig hulp!
Het is belangrijk om eventuele achterstanden vroegtijdig op te sporen en vervolgens ook hulp te bieden om ervoor te zorgen dat de kloof tussen taalzwakke en taalsterke leerlingen niet nog groter wordt. Hoe eerder kinderen hulp krijgen, hoe meer leesproblemen er voorkomen kunnen worden. Dat is natuurlijk goed voor de leesvaardigheid maar zeker ook voor het zelfvertrouwen van de leerling [17].
Vroegtijdig hulp bieden kan via het continuüm van tijd en intensiteit (zie Figuur 1):
- Zorg eerst dat de basis (aanpak 1) in orde is. Daar kan je de tips uit deze blog voor gebruiken.
- Vervolgens kun je extra hulp bieden aan risicoleerlingen door pre-teaching en re-teaching (aanpak 2). Dit doe je door in een kleiner groepje het lesdoel alvast voor te oefenen of te herhalen met risicoleerlingen. Heb in die pre- en re-teaching vooral aandacht voor de instructie van jou als leerkracht en het samen inoefenen. Leerlingen kunnen het immers nog niet zelfstandig!
- Mocht dat nog onvoldoende effect hebben dan kan bovenop aanpak 1 en aanpak 2 nog een specialistische interventie worden ingezet, bijvoorbeeld het programma BOUW!.
Figuur 1: Continuüm van tijd en intensiteit. Gebaseerd op Fuchs & Fuchs (2006) en Vernooy (2009) [18,19].
Tot slot
Als we willen dat minder kinderen vastlopen in het leren lezen, moeten we eerder beginnen. Niet pas in groep 3, maar al in groep 1 en 2. Door bewust, doelgericht en expliciet te werken aan fonemisch bewustzijn, letterkennis en mondelinge taal, leggen we een stevige basis onder het latere leesproces.
Elke kleuter verdient zo’n kansrijke start!
Verder lezen?
- Blog over schakelklassen voor kinderen die de taal nog niet of onvoldoende machtig zijn.
- Blog over het taalaanbod thuis bij peuters met en zonder taalontwikkelingsstoornis.
- Blog over taalachterstanden signaleren.
- Het boek ‘Technisch lezen in een doorlopende lijn’ (Marita Eskes, uitgeverij Pica) kan ook waardevol zijn als je aan de slag wil met dit onderwerp.
Referenties
- Aarnoutse, C. A. J. (2004). Ontwikkeling van beginnende geletterdheid. Afscheidsrede Katholieke Universiteit Nijmegen. https://hdl.handle.net/2066/63949
- Hulme, C., Hatcher, P. J., Nation, K., Brown, A., Adams, J., & Stuart, G. (2002). Phoneme awareness is a better predictor of early reading skill than onset-rime awareness. Journal of Experimental Child Psychology, 82(1), 2-28. https://www.doi.org/10.1006/jecp.2002.2670
- Pressley, M. (2006). Reading instructions that works: The case of balanced teaching. The Guilford Press.
- Education Endowment Foundation (2018). Preparing for literacy: improving communication, language and literacy in the early years. https://d2tic4wvo1iusb.cloudfront.net/eef-guidance-reports/literacy-early-years/Preparing_Literacy_Guidance_2018.pdf
- National Reading Panel (2000). Teaching Children to Read: an evidence-based assessment of the scientific research literature on reading and its implications for reading instruction. Bethesda, MD: National Institute of Child Health and Human Development.
- O’Connor, R E.; Jenkins, J. R.; Slocum, A. (1995). Transfer among phonological tasks in kindergarten: Essential instructional content. Journal of Educational Psychology, Vol 87(2), 202-217.
- Kennisrotonde (2016). Helpt klappen in lettergrepen om foneembewustzijn bij jonge kinderen te ontwikkelen? Kennisrotonde, https://www.kennisrotonde.nl/vraag-en-antwoord/helpt-klappen-lettergrepen-bij-foneembewustzijn
- De Jong, P.F., & Van der Leij, A. (2003). Developmental changes in the manifestation of a phonological deficit in dyslexic children learning to read a regular orthography. Journal of Educational Psychology, 95(1),22-40. https://www.doi.org/10.1037/0022-0663.95.1.22
- Puranik, C.S., Petscher, Y., & Lonigan, C.J. (2013). Dimensionality and reliability of letter writing in 3-to-5-year-old preschool children. Learning and Individual Differences, 28, 133-141. https://www.doi.org/10.1016/j.lindif.2012.06.011
- Vellutino, F.R., Fletcher, J.M., Snowling, M. J., & Scanlon, D.M. (2004). Specific reading disability (dyslexia): What have we learned in the past four decades? Journal of Child Psychology and Psychiatry, 45(1), 2-40. https://www.doi.org/10.1046/j.0021-9630.2003.00305.x
- Evans, M. A., & Saint-Aubin, J. (2005). What children are looking at during shared storybook reading: Evidence from eye movement monitoring. Psychological science, 16(11), 913-920.
- Sunde, K., Furnes, B., & Lundetræ, K. (2020). Does introducing the letters faster boost the development of children’s letter knowledge, word reading and spelling in the first year of school?. Scientific Studies of Reading, 24(2), 141-158.
- Phillips, B. M., Clancy-Menchetti, J., & Lonigan, C. J. (2008). Successful Phonological Awareness Instruction With Preschool Children: Lessons From the Classroom. Topics in Early Childhood Special Education, 28(1), 3–17. http://doi.org/10.1177/0271121407313813.
- Hollingworth, J. & Ybarra, S., Nederlandse bewerking M. Schmeier (2020). Expliciete Directe Instructie 2.0. Tips en technieken voor een goede les.
- Catts, H.W., Compton, D., Tomblin, J.B. & Bridges, M. (2012). Prevalence and nature of late emerging reading disabilities. Journal of Educational Psychology, 104, 166-181.
- Damhuis, R. & Litjens, P. (2003). Mondelinge communicatie: Drie werkwijzen voor mondelinge communicatie. Nijmgeven: Expertisecentrum Nederlands.
- Eskes, M. (2020). Technisch lezen in een doorlopende lijn: een praktisch handboek voor de basisschool.
- Fuchs, D., & Fuchs, L. S. (2006). Introduction to response to intervention: What, why, and how valid is it?Reading Research Quarterly, 41(1), 93–99.https://doi.org/10.1598/RRQ.41.1.4
- Bewerking voor Nederlandse onderwijssituatie:
Vernooy, K. (2009). Preventie en interventie bij leesproblemen in groep 1 tot en met 8. Expertisecentrum Nederlands.
